TIÊU TRỪ BẢN NGÃ ĐỂ ĐẠT ĐẾN PHÚC LẠC VÔ TẬN
Thiền sư Ajahn Brahm
CHƯƠNG 11
LEO LÊN KIM TỰ THÁP CỦA THIỀN ĐỊNH
Thay vì đưa ra các câu hỏi, sẽ tốt hơn nếu chúng ta tự tìm câu trả lời cho chính mình. Thay vì dựa vào người khác, chúng ta nên tự mình tìm ra chân lý, chịu trách nhiệm về đức độ, an bình và trí huệ của mình.
BÀI 1
HÃY ĐƠN GIẢN!
Ngày nay, chúng ta thường bị quá tải thông tin. Nhiều người có số lượng khổng lồ các bài giảng Phật pháp. Ở tu viện, chúng tôi có tất cả những kinh sách bằng tiếng Pali, tiếng Hán, tiếng Thái, tiếng Anh. Kinh sách cũng luôn có sẳn trong máy tính. Có quá nhiều Pháp đến nỗi đôi lúc bạn tự hỏi thực sự bao nhiêu là cần. Thời Đức Phật, có lẽ mọi người chỉ nghe một bài thuyết giảng, và với một số người, thế là đủ thấy chân lý, đạt được hạnh phúc và sự cân bằng trong cuộc sống. Nhưng ngày nay, chúng ta ngấu nghiến thông tin. Cũng giống như cơ thể bị thừa cân, bị béo phì vì ăn quá nhiều, trí não cũng thừa cân và béo phì vì ăn quá nhiều thông tin. Nếu không biết cách xử lý tất cả những thông tin ấy, nó có thể chỉ khiến chúng ta rối tung. Chúng ta cần nhớ rằng cốt lõi lời dạy của Đức Phật rất rõ ràng và đơn giản: không làm điều gì xấu, nên làm những điều tốt, và thanh tĩnh tâm. Điều này lại quy về chỉ một thứ: con đường nhân từ, tĩnh lặng, hòa hợp. Những lời dạy đơn giản thường là những lời dạy tốt đẹp nhất.
Vậy nên, là Phật tử, chúng ta toàn tâm thực hành nhân từ và giữ giới. Nhưng chúng ta không thể chỉ nghĩ về điều này, mà phải thực sự tu tập. Chỉ khi tu tập, chúng ta mới có thể tới tĩnh lặng, tự do, và hòa hợp. Điều chúng ta làm là quan trọng, và dựa vào kết quả mà ta biết điều gì là đúng đắn nên làm. Vì lẽ đó, Đức Phật dạy tôn giả Ưu-bà-ly (Upali) rằng, người ta biết điều gì đó hợp với Pháp, hợp với chánh đạo nếu nó dẫn tới cảm giác giải thoát và bình an.
Cảm giác giải thoát và bình an mà bạn dần có được khi tu tập là một trải nghiệm của tâm, bởi lẽ khổ ải về thân là không tránh được. Khi sự việc xảy ra, tâm chỉ quan sát, biết rằng đó là bản chất của luân hồi, và luân hồi là khổ. Bạn thấy được khổ nhưng không phản ứng với nó, chỉ nhận biết và hiện diện với nó.
Trong kinh văn, các A-la-hán (arahant) hầu như biến mất vào hậu cảnh của đời sống hành trì Phật pháp. Sự phẳng lặng, yên tĩnh ấy là một phần của con đường tu tập trung đạo. Bất kể điều gì dẫn tới một trạng thái hạnh phúc, tĩnh lặng và an bình đều là con đường đúng đắn.
BÀI 2
HẠNH PHÚC CỦA ĐỨC HẠNH VÀ GIỚI LUẬT
Bạn có thể dạy mọi người trau dồi đức hạnh và giữ giới, nhưng rốt cục bạn không biết người ta làm gì. Tất cả những gì bạn có thể làm là cho họ thấy Đức Phật đã làm gì, các bậc giác ngộ đã làm gì, kinh văn nói gì: nếu muốn có cuộc sống hạnh phúc và an bình, bạn phải huấn luyện thân tâm. Nếu chìm đắm trong dục lạc, bạn sẽ phá hoại năng lực tâm linh của mình, bị lôi kéo vào con đường vô minh. Những người chìm đắm trong các thú vui như vậy có thể trông hạnh phúc bên ngoài, nhưng nếu nhìn cho kỹ, bạn sẽ thấy nó khác, nổi khổ của họ đang ẩn chứa bên trong. Có một câu nói nổi tiếng của George Bernard Shaw, là một người đang say thì có vẻ hạnh phúc hơn người không say. Trong phạm vi trải nghiệm các giác quan cũng vậy. Theo đuổi thú vui thế gian cũng giống như say sưa với năm giác quan. Nó là một dạng mê lầm, và sau này bạn sẽ phải trả giá. Bạn đang vay mượn hạnh phúc, sau đó bạn sẽ trải nghiệm sự tiêu cực, lo lắng, bất an.
Trong kinh Sa Môn Quả (Samanaphala Sutta), Đức Phật nói bất kỳ ai giữ giới sẽ có được anavajjasukha, niềm vui do không có lỗi. Bạn sẽ thấy khi tự mình tu tập và thấy được chân lý trong lời dạy như vậy, cảm giác thật tuyệt vời. Khi giữ giới, kiềm chế bản thân, làm điều đúng đắn trong một thời gian dài, bạn thực sự cảm thấy hài lòng về mình. Bạn đã không làm điều người khác không biết, rồi nghĩ rằng mình thông minh và đã tận hưởng những niềm vui bí mật. Đằng nào những thứ như vậy cũng không bao giờ thực sự là bí mật, vì bạn biết và bạn quan tâm. Không nhất thiết bạn cảm thấy có tội hay trừng phạt bản thân, nhưng bạn lỡ mất niềm vui có được từ sự tự do bởi không có lỗi. Nếu nhìn kỹ cuộc sống của mình, bạn sẽ quan sát được những tác động mà hành động của bạn mang lại lên mức độ hạnh phúc, an bình và tự do của bản thân.
Sự kiềm chế cũng cho bạn một cảm giác về năng lực. Đó là luôn cảm nhận tôi trải qua mỗi khi từ bỏ được điều gì đó và kiềm chế các ham muốn của mình. Đó cũng là cảm nhận của tôi khi bỏ được rượu hồi còn trẻ. Bạn cảm thấy năng lực không nhường bước trước các ô nhiễm - bạn đã giải thoát khỏi chúng. Điều đó quả thực giống như được giải thoát khỏi nhà tù hay cảnh nô lệ. Càng chìm đắm trong các giác quan, bạn càng đưa mình vào gông cùm. Ngược lại, càng dừng được tham, sân, si, mạn, nghi, bạn càng đi theo con đường của các bậc giác ngộ, càng trải nghiệm nhiều hạnh phúc, an bình hơn.
Hãy tự hỏi Đức Phật đã tu tập như thế nào, các bậc giác ngộ đã thực hành ra sao. Nếu theo gương những thánh nhân như trong kinh văn, bạn không thể sai lầm. Bạn sẽ đạt tới tâm tĩnh lặng và hạnh phúc, bởi lẽ bạn đang buông bỏ, vượt qua các nguyên nhân của khổ trong cuộc sống.
Vì thế, khi bạn bắt đầu trau dồi đức hạnh, mức độ phúc lạc sẽ tăng. Do có phúc lạc lớn hơn, sự tỉnh thức sẽ tăng lên, bạn cảm thấy bình an hơn, và việc hành thiền sẽ cải thiện. Mọi thứ sẽ phát huy tác dụng khi bạn bắt đầu trải nghiệm niềm vui. Niềm vui cũng cho bạn một cảm giác hài lòng. Hài lòng là kết quả của định tâm, vì tâm lúc này ít bị ham muốn chi phối. Hãy nhận ra niềm vui đến từ giải thoát khỏi ham muốn, thay vì bị nô lệ bởi ham muốn. Sống trong đời, nếu bạn cần có được tự do đích thực, hãy cẩn thận những điều mình làm.
BÀI 3
HÃY LÀM CHỦ CÁC HAM MUỐN
Ban đầu, bạn nghĩ mình là người có các ham muốn và có thể kiểm soát được chúng. Nhưng nếu chìm đắm, bạn sẽ thấy các ham muốn nhanh chóng kiểm soát bạn. Thay vì được lựa chọn, giờ bạn buộc phải thỏa mãn chúng. Trong vở kịch Chờ đợi Godot, một nhân vật có con chó. Ở đầu vở kịch, anh ta dẫn con chó đi dạo. Trong phần hai, con chó là ông chủ, còn “người chủ” đi dạo bằng cả hai tay hai chân với cái đai cổ và sợi dây buộc. Một trong các ý nghĩa của vở kịch là người chủ và nô lệ thường thế chỗ cho nhau, và mối quan hệ của chúng ta với sự thèm khát cũng tương tự. Ban đầu bạn nghĩ mình kiểm soát ham muốn, mình có thể dẫn dắt chúng theo ý mình, nhưng trước khi kịp nhận ra, ham muốn đã kiểm soát bạn rồi.
Để giải thoát, ta phải sử dụng sự kiềm chế bản thân; ta phải nói không với các ham muốn. Khi nói không với nguy cơ bị chìm đắm trong trải nghiệm giác quan, chúng ta cảm nhận được sự tự do tuyệt vời: không còn bị khao khát ấy biến mình thành nô lệ nữa. Nếu bạn không thể ngủ vì đang trên một chuyến bay đêm, hãy biết rằng bạn không cần phải có giấc ngủ ấy; bạn có thể xử lý nó. Nếu có được bữa ăn hằng ngày thì tốt, nhưng nếu không có, nó cũng không khiến bạn phiền muộn. Vậy nên, dù Đức Phật không khuyên nhịn ăn, đôi lúc nhịn ăn một ngày cũng tốt, để xem bạn có thể chỉ đạo các ham muốn của mình hay không?
Nhiều năm trước, tôi quyết định từ bỏ uống trà trong toàn bộ kỳ an cư ba tháng mùa mưa. Ngay khi tuyên bố như vậy, một trong các tu sĩ sống cùng với tôi thời gian ấy đã đến gặp, bày tỏ sự quan ngại, bởi ông biết đây là sự hy sinh lớn với một người Anh. Vài năm trước đó, một tu sĩ người Anh khác cũng làm điều tương tự, và ông thấy rất khổ sở. Tôi đáp rằng mình đã quyết sẽ có một thời kỳ tốt đẹp dù không có trà, và cuối cùng, thực tế nó không tác động đến tôi nhiều lắm. Do đó, đôi lúc cũng nên nới lỏng sự dính mắc vào các ham muốn của mình. Càng có ít và cần ít, bạn càng tự do. Bạn biết rằng những thứ này không sở hữu bạn, mà là bạn sở hữu chúng.
Nếu có sự kiềm chế bản thân, có thể nói “Không!” với sự thèm khát và ham muốn, không những bạn có được tự do và an bình, mà cả cảm giác tự tin tuyệt vời. Điều này thực ra đã được kinh văn nói tới: nếu đức hạnh, nếu giữ giới bạn có thể đi bất kỳ đâu mà không hề sợ hãi. Và do ham muốn không chi phối bạn, bạn đủ linh hoạt và có khả năng thích ứng với các hoàn cảnh thay đổi. Vì lẽ đó, sự kiềm chế bản thân dẫn đến sự tự tin và một cảm giác giải thoát.
Bạn đi tới tự do, an bình và hạnh phúc từ những hiểu biết của mình thông qua giới hạnh, thiền hành và thiện tâm (giới-định-tuệ). Nhưng đừng để những thứ ấy gây áp lực đè nặng lên bạn. Nếu hiểu đúng về nó, bạn biết đó là thứ giải thoát bạn ra khỏi khổ, chứ không phải là một thứ gánh nặng mà buộc bạn vác lên vai. Giống như đứa trẻ đưa tay vào lửa, chúng trải qua đau đớn khi làm điều sai trái. Cũng giống như đứa trẻ ấy học được trải nghiệm của mình và không đưa tay vào lửa nữa, chúng ta quan sát thấu đáo để thấy hậu quả mà hành động của mình mang lại. Nếu không, chúng ta sẽ vẫn chịu sự điều khiển của thèm khát, sân hận, tội lỗi và những ô nhiễm khác, và chỉ tạo thêm đau khổ cho chính mình. Ngược lại, giới hạnh đích thực tạo ra an bình, tự do và hạnh phúc. Với thiền cũng vậy: nếu bạn thực sự buông bỏ và định tâm, nó cũng dẫn tới những phẩm chất đẹp đẽ này.
BÀI 4
KIM TỰ THÁP CỦA ĐỊNH TÂM VÀ NỘI QUÁN
Đức Phật dạy rằng khi định được tiếp sức bởi giới, nó tạo ra lợi ích rất lớn và thành quả to lớn. Đức Phật thực ra đang nói rằng, nếu không có sự kiềm chế các ô nhiễm và chú tâm làm điều đúng đắn, định lực sẽ yếu đi. Khi mọi người nghĩ tới thiền, họ thường băn khoăn nên quan sát hơi thở như thế nào, nên làm gì khi một tâm ảnh khởi lên, cũng như các khía cạnh kỹ thuật khác của quá trình hành thiền; nhưng họ hiếm khi hỏi điều gì thúc đẩy định.
Kinh Sự Bảo Vệ (Tayana Sutta) nói rằng, bạn không thể đạt nhất tâm, tức định, nếu không chối bỏ các ham muốn dục lạc. Đó là một lời dạy quan trọng. Chúng ta biết năm giác quan là con đường dẫn tới khổ bởi bản chất chúng là thế, và không tránh khỏi việc chúng mang đến khó khăn, trở ngại khi hành thiền. Thực tế, bạn không tránh khỏi khổ trong địa phận của năm giác quan, bởi vậy chỉ có một giải pháp: buông bỏ. Mục đích duy nhất của thiền, tức quá trình dẫn tới định (samadhi) - là tĩnh hóa năm giác quan, thanh lọc và làm lắng dịu. Chỉ từ sự bình an và tĩnh lặng, chỉ từ sự buông bỏ bạn mới có được tầm nhìn thực tế về cuộc sống.
Có lần, tôi đi du lịch tới Trung Mỹ, đi xuyên qua khu rừng của bán đảo Yucatan, rồi leo lên một kim tự tháp cổ của người Maya. Lần đầu tiên trong nhiều ngày, tôi có thể thấy vượt lên trên những gì xung quanh mình, có được tầm nhìn rộng lớn về nơi tôi đang đứng. Đây là ví dụ tuyệt vời về điều xảy ra trong thiền. Khi bạn đạt được trạng thái định, tâm bạn trở nên sáng tỏ đến nỗi lần đầu tiên, bằng một tầm nhìn rõ ràng, bạn có thể nhìn xuống thế gian, nơi bạn đang chìm đắm.
Đây là một phương tiện quan trọng của trí huệ. Khi bước ra khỏi “cái tôi” bình thường, bạn có thể nhìn nhận và đánh giá chính xác những gì mình đã làm suốt thời gian qua. Bạn có thể thấy, dù trước đây khi vẫn còn vô minh, bạn nghĩ rằng mình sáng suốt, nhưng bạn không phải thế. Dù bạn nghĩ mình đang làm đúng với cuộc sống, đôi lúc thực ra bạn đang gây hại cho bản thân và người khác. Lúc đi bộ xuyên qua khu rừng, tôi không thể nhìn thấy mình đang đi đâu, đó là một chuyến đi bộ vất vả. Nhưng khi ở trên đỉnh kim tự tháp, tôi có thể nhìn thấy những lối đi tốt nhất ở đâu, những lộ trình ngắn nhất và dễ nhất. Tương tự, khi có trải nghiệm thiền thật sự, và có được định tâm, bạn hiểu thế gian là gì, bạn nhận ra con đường bình an nhất, con đường không có rắc rối, khổ đau để đi qua khu rừng của cuộc sống.
Một khi thấy rõ, bạn không còn kỳ vọng quá nhiều vào những thứ mà cuộc đời không thể cho bạn. Đó là định nghĩa của tôi về khổ: Đòi hỏi ở cuộc đời những thứ mà nó không thể cho bạn, thì bạn biết mình đang đòi hỏi sự khổ. Bạn tạo ra khổ bằng những mong đợi của mình. Khi đã hiểu giới hạn của cuộc sống và các hạn chế trong năng lực của mình, bạn biết rằng, tất cả những gì mình có thể làm là cố gắng hết sức để trở nên hữu ích và không làm hại người khác. Nhưng ngay cả với những ý định tốt đẹp nhất mà bạn dành cho mọi người, đôi lúc bạn cũng không có khả năng làm được. Đời là vậy, bạn chẳng thể làm gì để thay đổi được nó. Ngay lúc này, chúng ta đều bị tuổi già, bệnh tật và cái chết mai phục trong cơ thể. Đây là bản chất của cơ thể. Tất cả những gì chúng ta có thể làm là thay đổi thái độ, chấp nhận và yên ổn với nó.
Đức Phật dạy, tất cả chúng ta bị hai mũi tên khổ xuyên qua: mũi tên cơ thể và mũi tên tâm trí. Mũi tên cơ thể là khổ liên quan tới thân mà bạn chẳng thể làm gì được nhiều để thay đổi. Điều mà bạn có thể làm là nhổ mủi tên tâm trí. Mũi tên tâm trí là thái độ sống, “Tôi không thích điều này”, “Sao lại như thế này?”, “Nó không nên như vậy”. Khi đứng trên kim tự tháp ấy, nhìn xuống cuộc đời và thế gian, bạn có một tầm nhìn rõ ràng và thực tiễn. Lúc xuống khỏi kim tự tháp, bạn trở nên sáng suốt hơn. Do sáng suốt nên cuộc sống của bạn an bình, dễ dàng, và nỗi khổ duy nhất bạn trải qua là từ mũi tên cơ thể: tuổi già, bênh tật và cái chết. Bản chất của trí huệ là mang lại cho bạn cuộc sống an lạc.
Mọi người có đủ kiểu tưởng tượng về các trạng thái thiền, bản chất sự tồn tại, phước báu và nghiệp, hay lý duyên khởi. Dù thông thường không hiểu mình đang nói về điều gì, họ vẫn tiếp tục suy đoán. Nhưng Đức Phật nói, Ngài chỉ dạy về khổ và sự diệt khổ và đó là tất cả những gì chúng ta cần tập trung vào. Làm như vậy, chúng ta đang tập trung vào con đường dẫn tới bình an và hạnh phúc. Con đường đó chính là học buông bỏ thế gian bằng cách leo lên kim tự tháp trong tâm: kim tự tháp của thiền định. Công cuộc leo lên kim tự tháp ấy cho bạn khả năng biết các đặc tính của trí huệ, hay nói cách khác, biết về sự cân bằng, hòa hợp, hạnh phúc và an bình của con đường trung đạo. Thấy được bức tranh toàn cảnh, bạn thành người tự do. Và dấu hiệu của sự tự do là một cuộc sống an lạc. Chắc chắn bạn sẽ vẫn còn những vấn đề về cơ thể, nhưng cả một đống khổ trong tâm trí đã được gỡ bỏ.
BÀI 5
CON ĐƯỜNG TRUNG ĐẠO TỐT ĐẸP
Chúng ta đều có khổ về thân và tâm. Dù đôi lúc cố giảm thiểu khổ ải về thân theo cách này hay cách khác, chúng ta nhận ra nỗi khổ ấy chẳng qua là một phần của việc có thân, một phần của sự sống ở thế gian. Thấy mọi người làm những điều ngu ngốc cũng là một phần của cuộc sống. Khi biết rằng đó là bản chất của thế gian và mình chẳng thể làm được gì nhiều với nó, bạn mỉm cười và buông bỏ. Cũng vậy, dù chẳng thể làm gì nhiều cho khổ ải của người khác, bạn có thể rút mũi tên tâm trí, học cách an định. Rồi bạn biết con đường duy nhất khiến khổ diệt trừ là giải thoát, không bao giờ tái sinh trở lại nữa. Cuối cùng, đó là điều duy nhất bạn có thể làm được. Và quả thực, trải nghiệm niết bàn cho bản thân và người khác là hình thức cao nhất của tâm từ.
Kinh Châu Báu (Ratana Sutta) dạy rằng Đức Phật đạt niết bàn vì lợi lạc của mọi chúng sinh. Nói cách khác, món quà tốt nhất bạn có thể trao cho người khác là chính là bản thân bạn trở nên giác ngộ. Nếu bạn khao khát đạt được vị tha đích thực, đó là điều bạn nên tập trung vào. Nếu không giác ngộ, bạn không thực sự biết mình đang làm gì. Chỉ khi leo lên kim tự tháp trong tâm gọi là thiền định, và lên tới đỉnh, bạn mới biết các vấn đề của cuộc sống được vượt qua như thế nào. Chính khi bạn vượt lên thế gian, thấy được bức tranh toàn cảnh, hay cũng gọi là tầm nhìn của đại bàng, tầm nhìn của bậc giác ngộ - bạn mới hiểu mọi thứ vận hành ra sao. Khi đã hiểu, bạn nhập lưu, bạn kinh ngạc sao mình lại có thể bỏ lỡ nó trong những năm tháng qua. Bạn đã có trí huệ thấu tỏ những gì tạo ra sự an bình và hạnh phúc - một trí huệ không nhắm tới sự hoàn hảo, không bao giờ đòi hỏi những gì cuộc đời không thể cho bạn. Do sự sáng tỏ của nó, trí huệ ấy có khả năng tiêu trừ khổ. Hãy nhớ rằng, khổ tức là đòi hỏi cuộc đời thứ mà nó không thể trao cho bạn.
Vậy hãy leo lên kim tự tháp và nhìn xuống. Ẩn dụ đơn giản này có thể giúp bạn hiểu cảm giác mà thiền đích thực mang lại, hương vị của trí huệ và giác ngộ, và làm thế nào bạn đạt được những điều ấy. Khi đã hiểu, bạn thấy được ý nghĩa của đạo Phật, ý nghĩa của giáo Pháp đơn giản như giới, định, tuệ. Một đạt được đại trí huệ, bạn có thể yên ổn dù chuyện gì xảy ra với bản thân mình. Bạn vẫn chăm sóc nó, nhưng không thái quá vì bạn hiểu nó và biết được bản chất của nó. Bạn tu tập con đường trung đạo đẹp dẽ.
Người đi trên trung đạo là người dần dần biến mất. Chỉ khi hiện hữu ở trung đạo, bạn mới có thể biến mất. Nếu nghiêng ngã theo bất kỳ hướng nào - bên trái hay bên phải, quá cao hoặc quá thấp… bạn đều chấp thủ và trở nên nổi bật. Vậy nên việc của bạn là làm mình biến mất khỏi thế gian đau khổ này.
------------ o0o -------------
