ĐƯỜNG XƯA MÂY TRẮNG (Phần 7 - Chương 42)

Thích Nhất Hạnh

Chương 42

Không hiểu biết thì không thể yêu thương.

Vua Pasenadi đến thăm Bụt một mình, không có hoàng hậu và công chúa đi theo. Vua cũng không đem theo một vị quan binh nào. Ngài để xe và thị vệ ngoài cổng tu viện Jetavan và đi bộ vào bên trong. Vua gặp được Bụt trước chiếc am lá của Người. Sau khi an vị và trao đổi những lời thăm hỏi, vua hỏi Bụt một cách trực tiếp:

- Sa môn Gotama, người ta thường ca ngợi Ngài là Bụt, là đã đạt tới quả vị giác ngộ cao nhất. Trẫm băn khoăn tự hỏi: tuổi của Ngài còn trẻ, công phu tu tập của Ngài cũng còn ít, thế mà tại sao Ngài lại đạt tới thành quả đó được? Trẫm đã nghe nói đến những vị đạo cao đức trọng như Puruna Kassapa, như Makkhali Gosala, như Nigantha Nathaputta, như Sanjaya Belatthiputta ... những vị này là những người tu lâu năm, tuổi tác đều lớn, tại sao họ không tự nhận họ là bậc giác ngộ hoàn toàn? Lại còn những vị như Pakudha Kaccayana và Ajita Kesakambali nữa. Ngài có nghe nói đến những vị ấy không?

Bụt mỉm cười vui vẻ đáp:

- Đại vương, tôi có nghe nói tới các vị ấy và có vị tôi cũng đã từng được gặp và từng học hỏi. Đại vương, sự tỉnh thức không tùy thuộc vào tuổi tác và công phu tu tập dài hay ngắn, và thời gian không quyết định được sự có mặt của giác ngộ. Có những điều bé nhỏ mà ta không nên khinh thường: một vị vương tử còn bé, một con rắn con, một đốm lửa nhỏ và một nhà tu hành trẻ. Vị vương tử tuy còn bé nhưng cũng có vương tính của một đức vua như bệ hạ bây giờ, một con rắn nhỏ có thể làm ta mất mạng trong chốc lát. Một đốm lửa nhỏ cũng có thể làm thiêu rụi một khu rừng và một nhà tu trẻ có thể đạt tới quả vị giác ngộ hoàn toàn. Đại vương! Người khôn ngoan không bao giờ khinh thường một điều gì nhỏ bé, không nên khinh thường một vương tử còn bé, một con rắn nhỏ, một đốm lửa nhỏ và một nhà tu hành trẻ tuổi.

Vua Pasenadi nhìn Bụt kinh ngạc. Người ngồi trước mặt vua đã nói với vua những điều trên một cách nhẹ nhàng điềm đạm. Những điều Bụt nói không hàm chứa một niềm mặc cảm hay khó chịu nào. Vua bắt đầu dần dần có đức tin nơi Bụt. Vua hỏi Bụt về điều mà vua còn thắc mắc và chưa giải quyết được:

- Sa môn Gotama, có người nói rằng Ngài chủ trương không nên thương yêu, bởi vì càng thương yêu nhiều thì càng lo lắng nhiều, càng thương yêu nhiều thì càng sầu khổ nhiều, càng thương yêu nhiều thì càng thất vọng nhiều. Trẫm nghĩ rằng điều đó có thể đúng, nhưng lòng trẫm vẫn không yên. Trẫm nghĩ nếu không có thương yêu thì cuộc đời này sẽ khô khan và vô vị lắm. Xin Ngài giải giùm những nghi ngại ấy cho trẫm.

Bụt nhìn vua:

- Đại vương, câu hỏi của Ngài rất hay, và nhiều người sẽ được khai sáng nhờ câu hỏi này. Sự thương yêu có nhiều nghĩa, ta phải xét cho kỹ về bản chất của từng loại thương yêu. Cuộc đời cần đến sự thương yêu, nhưng không phải là thứ thương yêu dựa trên căn bản của dục vọng, của đam mê và chiếm hữu, của phân biệt và ích kỷ. Đại vương, có một thứ tình thương yêu mà cuộc đời rất cần đến, đó là lòng từ bi. Từ là maitri, còn bi là karuna.

Đại vương, tình thương yêu mà người đời thường nói tới là tình thương yêu dựa trên phân biệt hẹp hòi giữa cha mẹ và con cái, giữa vợ và chồng, giữa những người cùng trong họ hàng, cùng thân tộc, cùng giai cấp hoặc cùng quốc gia. Và tình thương yêu ấy còn dựa vào ý niệm về cái “Tôi” và cái “của Tôi”, cho nên bản chất của nó là sợi dây trói buộc vào sự vướng mắc và phân biệt. Người ta chỉ muốn thương yêu cha mẹ của mình, thương yêu chồng vợ của mình, thương yêu con cháu của mình, thương yêu họ hàng của mình, thương yêu đất nước của mình, ngoài những tình cảm dành cho những gì gọi là “của mình” ra, thì những đối tượng khác họ lạnh lùng không quan tâm tới, thậm chí còn đối kháng với nhau.

Con người luôn tạo ra duyên sinh cho những thứ vướng mắc như thế. Vướng mắc vào lo lắng về những bất trắc có thể xảy đến dù chúng chưa xảy đến, hoặc vướng mắc vào những khổ đau và thất vọng khi có những bất trắc đã xảy đến. Lại nữa, con người luôn có những phân biệt hẹp hòi, ích kỷ cho nên họ có thái độ đối đãi nghi ngờ, đố kỵ, hờ hững hoặc chán ghét đối với những người mình không thương. Vướng mắc và phân biệt đều là những nguyên nhân đem đến khổ đau cho mình và cho mọi người. 

Đại vương, duy chỉ có một thứ tình thương yêu mà muôn loài đang khao khát là lòng từ bi. Từ là thứ tình thương có thể đem đến an vui cho kẻ khác, bi là thứ tình thương có thể làm vơi đi những khổ đau của kẻ khác. Từ và bi là thứ tình thương yêu không có điều kiện, không bắt buộc và không đòi hỏi bất cứ một sự đền đáp nào.

Trong từ bi, người được thương yêu không chỉ là cha mẹ, vợ chồng, con cháu, huyết thống, giai cấp, quốc gia ... mà là tất cả mọi người và mọi loài trong vũ trụ. Trong từ và bi không có sự phân biệt giữa cái “Ta” và không phải “Ta”, “của Ta” và không phải “của Ta”. Vì không phân biệt nên không có vướng mắc. Từ và Bi chỉ đem lại niềm vui, an lạc và hạnh phúc, cũng làm giảm đi lo lắng và sầu khổ; Nếu thiếu lòng từ bi, cuộc đời sẽ khô khan, khổ đau và thất vọng sẽ bao trùm lên cuộc sống của nhân loại. Đại vương! Ngài là người đứng đầu của cả một nước, dân chúng vương quốc ngài sẽ được thấm nhuần ân đức ngài, nếu ngài tu tập được tâm Từ và tâm Bi.

Vua cúi đầu suy nghĩ một lúc. Sau đó vua ngửng lên hỏi Bụt:

- Trẫm có một gia đình để chăm sóc, có một vương quốc phải trị vì. Nếu trẫm không thương yêu gia đình của trẫm và dân chúng trong vương quốc của trẫm thì làm sao trẫm có thể chăm sóc cho họ được? Xin Bụt soi sáng điểm này cho trẫm.

- Cố nhiên là đại vương phải thương yêu gia đình, hoàng gia và phải thương yêu dân chúng của vương quốc. Nhưng tình thương yêu của đại vương có thể vượt khỏi phạm vi tình cảm thế tục của gia đình và của “cái Tôi”. Đại vương hãy thương yêu tất cả bằng tâm từ bi của mình. Đại vương có thể chăm sóc cho phu nhân, các hoàng tử và công chúa, nhưng điều đó cũng không ngăn cản việc đại vương có thể thương yêu và chăm sóc cho tất cả những người khác trong vương quốc như là thương yêu và chăm sóc chính con trai và con gái của mình. Nếu đại vương làm được như vậy, thì tình thương yêu gia đình hạn hẹp kia sẽ trở thành tình thương yêu rộng lớn, và đột nhiên tất cả mọi người trong vương quốc đều trở thành một gia đình lớn của ngài, và ngài có thể nhân rộng tình thương ra hơn nữa đến toàn thể muôn loài và vũ trụ. Đó đích thực là tâm từ bi. Đây không phải là một điều quá lý tưởng. Đây là một điều con người có thể thực hiện được, nhất là khi con người ấy có trong tay những phương tiện tối ưu như đại vương. Nếu đại vương phát khởi được chí nguyện lớn thì đại vương chắc chắn có thể làm được điều này.

- Nhưng còn những người trong các vương quốc khác?

- Không có gì ngăn cản đại vương thương yêu những người trong các vương quốc khác như con trai và con gái của ngài, dù những người này không nằm trong vùng cai trị của đại vương. Không phải vì thương yêu dân chúng của quốc gia mình mà mình không thể thương yêu dân chúng của các quốc gia khác.

- Thương yêu như thế nào? Họ có nằm dưới quyền cai trị của mình đâu?

Bụt nhìn vua mỉm cười:

- Sự giàu mạnh và an ổn của một quốc gia không phải được tạo nên bởi sự nghèo hèn và loạn lạc của những quốc gia khác. Đại vương, nền hòa bình và thịnh vượng lâu dài của một quốc gia chỉ có thể được xây dựng trên sự ôn hòa giữa các quốc gia với nhau và chung chí hướng về một nền hòa bình thịnh vượng chung. Nếu đại vương thực sự muốn cho vương quốc Kosala có hòa bình và mọi người trong vương quốc không phải xông pha nơi chiến trường, thì đại vương cũng phải giữ gìn sự ôn hòa giữa các vương quốc kế cận, đảm bảo hòa bình và để những trai trẻ các xứ đó tránh khỏi đau thương nơi chiến tuyến. Chính sách ngoại giao và kinh tế của đại vương phải thực sự đi theo con đường của tâm từ bi, thì đại vương mới có thể làm được việc này. Như vậy, trong khi đại vương thương yêu và chăm sóc cho quốc gia Kosala, đại vương cũng có thể chăm sóc nhân dân của các vương quốc khác như Magadha, Sasi, Videha, Sakya và Koliya.

Đại vương, mới năm ngoái đây, sau khi về thăm gia đình và vương quốc Sakya, tôi và nhiều vị khất sĩ có tới du hóa ở Arannakutila, thuộc lãnh thổ của quý quốc, sát chân núi Hy Mã Lạp Sơn. Ở đó tôi đã suy nghiệm về một chính sách trị nước căn cứ trên nguyên tắc bất bạo động. Tôi thấy các vị quốc vương đã cai trị nghiêm minh, đem lại an vui, hòa bình và hạnh phúc của muôn dân mà không cần sử dụng đến những biện pháp bạo động như chinh phạt, xử tử, giam hãm, tù đày v.v... Tôi đã nói những điều này với phụ vương tôi, vua Suddhodana. Nhân tiện đây tôi cũng muốn xác định điều đó với đại vương. Làm nhà chính trị giỏi, đại vương có thể trị nước mà không cần đến những phương thức bạo động, nếu ngài biết trân trọng và nuôi dưỡng đức Từ Bi.

Vua thốt lên:

- Thật là kỳ diệu! Thật là kỳ diệu! Chưa bao giờ trẫm được nghe những lời giáo huấn mới lạ và sâu sắc như thế! Ngài thật là một bậc tôn quý trên đời!

Những điều Bụt dạy, trẫm xin lĩnh giáo để về chiêm nghiệm, bởi vì trẫm biết những lời dạy này có những chiều sâu cần phải khám phá. Bây giờ trẫm xin hỏi Ngài một câu hỏi thật đơn giản. Thói thường, thì tình thương yêu của người đời bao giờ cũng ẩn chứa ý niệm phân biệt, và ít nhiều cũng mang tính chất si mê và vướng mắc. Theo Bụt thì thứ tình thương yêu đó có thể gây nên bất an, sầu khổ, và thất vọng. Vậy nếu không thương yêu như thế thì ta phải thương yêu làm sao? Ví dụ như trẫm đây, trẫm phải thương con cái của trẫm như thế nào để tránh được những lo lắng, sầu khổ và thất vọng?

- Không ai cấm cản chúng ta thương yêu, nhưng ta phải biết quán sát để thấy được bản chất thực tại của tình thương yêu ấy.Tình thương yêu theo lẽ thì phải làm cho người được thương yêu có an lạc và hạnh phúc, nhưng nếu chỉ là si mê, là ích kỷ, là phân biệt, là chiếm hữu thì tình thương yêu này chỉ là giả tạm và không tồn tại thương yêu thực sự. Tình thương yêu này không làm cho con người có được an lạc và hạnh phúc. Trái lại nó làm cho kẻ kia cảm thấy mệt mõi, đau khổ, lệ thuộc, mất hết tự do, mất hết phẩm cách của một con người. Tình thương yêu như thế chỉ là một tù ngục giam hãm cuộc đời chúng ta vào đau khổ. Nếu người được thương không có hạnh phúc, bị giam cầm trong nhà tù của sự chiếm hữu thì tình thương kia sẽ dần dần biến thành sự ghét bỏ và thù hận.

Đại vương biết không, tại kinh đô Savatthi này cách đây, chỉ có mười hôm, một chuyện thương tâm đã xảy ra chỉ vì sự yêu thương không được thỏa mãn đã biến thành hận thù. Có một bà mẹ cảm thấy mất mát khi đứa con trai duy nhất của bà đem lòng thương yêu một cô thiếu nữ và sau đó cưới cô ấy về làm vợ. Bà mẹ kia đáng lẽ phải vui mừng khi thấy rằng mình có thêm một đứa con, thì trái lại cảm thấy rằng mình đã mất một đứa con. Và cho rằng con trai mình đã không còn thương mẹ nữa. Nghĩ như thế, hận thù nảy sinh trong tâm bà. Một hôm, bà đã bỏ thuốc độc vào thức ăn, và cả con trai lẫn con dâu đều chết vì ngộ độc.

Đại vương! Trong đạo lý giác ngộ, thương yêu phải đi đôi với hiểu biết, thương yêu chính là hiểu biết. Nếu không hiểu biết thì không thể thương yêu, vợ chồng không hiểu nhau thì không thể thương yêu nhau, anh em không hiểu nhau thì không thể thương nhau. Muốn cho một người nào được vui vẻ, hạnh phúc, mình phải tìm hiểu cho được những ước vọng và những khổ đau của chính người ấy. Hiểu được rồì mình mới có thể làm mọi cách để cho người ấy bớt khổ đau và có hạnh phúc. Như vậy mới gọi là tình thương yêu chân thật, còn nếu mình chỉ muốn kẻ kia làm theo ý mình, và không biết gì đến những khổ đau và những nhu cầu chân thực của người ấy thì đó không phải là thương yêu. Đó chỉ là ước muốn chiếm hữu hoặc ước muốn thỏa mãn ý nguyện của mình, cho dù đó là ý nguyện đó muốn cho người kia sung sướng.

Đại vương! Dân chúng trong vương quốc Kosala có những đau khổ và những ước vọng của họ. Nếu đại vương thực sự hiểu thấu những đau khổ và những ước vọng ấy, thì đại vương sẽ thực sự thương yêu muôn dân. Các quan chức trong triều cũng có những đau khổ và những ước vọng của họ. Nếu đại vương thực sự thấu hiểu những đau khổ và ước vọng ấy, đại vương có thể làm cho họ an vui và họ sẽ suốt đời trung thành với đại vương. Hoàng hậu, các thái tử và công chúa, mỗi người đều cũng có những đau khổ và những ước vọng của mình; nếu đại vương thực sự thấu hiểu được những đau khổ và những ước vọng ấy, đại vương cũng sẽ làm cho họ hạnh phúc, và khi mọi người được hạnh phúc và an lạc thì chính đại vương cũng sẽ được hạnh phúc và an lạc. Đó là nghĩa thương yêu trong đạo lý tỉnh thức.

Vua Pasenadi nghe xong cảm thấy rất xúc động. Chưa có một vị đạo sĩ hay một vị Bà la môn nào đã chiếu rọi ánh sáng vào các ngõ ngách tâm tư của nhà vua và làm cho ông thấu hiểu được tâm mình một cách rõ ràng như thế. Vị sa môn đây, vua nghĩ là một bảo vật quý giá khôn lường của vương quốc, xứng đáng làm thầy của ta. Vua cúi đầu suy nghĩ. Một lát sau, vua ngửng lên nhìn Bụt:

- Trẫm cảm ơn Ngài đã soi sáng tâm tư cho trẫm, nhưng còn một điều này nữa, trẫm còn thắc mắc. Ngài đã nói rằng tình thương yêu có si mê và vướng mắc thường có tác dụng gây khổ đau và thất vọng, trong khi thương yêu theo đạo lý từ bi tuy không ích kỷ, không phân biệt và không vụ lợi nhưng trẫm xét thấy cũng vẫn đem lại khổ đau và thất vọng cho con người như thường. Trẫm cũng thương dân, nhưng mỗi khi thấy dân chịu khổ đau vì những thiên tai như bão tố lụt lội, dịch bệnh ... thì trẫm vẫn cảm thấy khổ đau và thất vọng, mà trẫm nghĩ Ngài cũng thế, mỗi khi thấy người khác khổ đau vì bệnh hoạn, chết chóc, Ngài cũng không thể không khổ đau.

- Câu hỏi của đại vương rất hay; nhờ câu hỏi này mà ngài có thể hiểu sâu hơn về bản chất của từ bi. Trước hết, đại vương nên biết rằng những khổ đau do thứ tình thương yêu trần tục có bản chất si mê và vướng mắc, đem lại thì khổ đau to lớn gấp muôn vạn lần những khổ đau mà lòng từ bi đã làm phát khởi trong lòng ta. Kế đó, đại vương phải phân biệt hai loại khổ đau: một là loại khổ đau hoàn toàn vô ích và chỉ có công dụng tàn phá cơ thể và tâm hồn con người, và hai là loại khổ đau nuôi dưỡng được lòng từ bi, ý thức trách nhiệm và đưa tới ý chí hành động diệt khổ. Thứ tình thương yêu hẹp hòi ích kỷ có bản chất si mê và vướng mắc, vì nó được nuôi dưỡng trong tham lam, sân hận và si mê nên chỉ có thể đem lại những phiền não khổ đau làm tàn phá cuộc đời con người. Trong khi lòng từ bi chỉ nuôi dưỡng xót thương cho hành động cứu khổ. Đại vương! sự xót thương rất cần cho con người, vì từ bi mang đến động lực tích cực để cứu giúp con người. Đó là một niềm đau có ích. Nếu ta không biết xót thương thì ta không thể không thể trở thành một con người. Vì vậy những khổ đau do lòng xót thương đem lại là những khổ đau cần thiết và có lợi lớn cho chúng sinh.

Lại nữa, đại vương nên biết là từ bi là kết quả của sự hiểu biết. Tu tập theo đạo lý tỉnh thức là để chứng ngộ được cái thực tướng của sự hiểu biết trong cuộc sống. Thực tướng ấy là vô thường. Mọi vật đều vô thường, vô ngã vì vậy không sự vật nào là không có ngày phải tàn hoại. Thấy được tự tính vô thường của vạn vật, người tu tập có một cái nhìn điềm đạm và trầm tĩnh hơn, khi những vô thường xảy đến không làm xáo động được tâm mình. Cũng vì vậy niềm xót thương do lòng từ bi nuôi dưỡng không bao giờ có tính cách nặng nề, và chua cay của những đau khổ thế tục. Trái lại, niềm xót thương này còn đem đến sức mạnh cho người tu đạo.

Đại vương! Hôm nay, đại vương đã nghe khái quát về đạo lý giải thoát. Một hôm khác, tôi sẽ giảng giải thêm cho đại vương về đạo lý này. Với tâm hồn tràn đầy sự biết ơn, quốc vương Pasenadi đứng dậy tạ từ Bụt. Vua tự nhủ là một ngày nào đó vua sẽ xin Bụt nhận vua làm đệ tử. Vua biết hoàng hậu Mallika, thái tử Jeta và công chúa Vajiri đều đã có cảm tình sâu đậm với Bụt, và vua nghĩ hôm nào cả gia đình ông sẽ đến xin quy y làm đệ tử cùng một lần. Vua cũng biết là con gái mình, công chúa Kosaladevi, chánh hậu của quốc vương Bimbisala, cũng như chính quốc vương Bimbisara, em rể của mình, cũng đã từ lâu quy y Tam Bảo.

Chiều hôm ấy, hoàng hậu Mallika và công chúa Vajiri đột nhiên thấy vua trở nên rất ngọt nào và thầm lặng. Hoàng hậu và công chúa biết được đó là hiệu quả của cuộc gặp gỡ giữa vua và Bụt. Tuy nhiên, cả hai đều không nói tới việc này. Họ mong muốn vua kể lại cho họ nghe về cuộc gặp gỡ ấy, nhưng cả hai người đều phải đợi tới một dịp khác.